Dirty Dozen, en yaygın insan hatalarını koşullarının on iki maddede, kazalar veya olaylar için rol oynayabilen koşulları ifade eder. Bu on iki unsur insanların yanlış yapma yönünde etkiler. The Dirty Dozen, 1993 yılında Transport kanada için çalışırken Gordon Dupont tarafından geliştirilen ve İnsan Performansı için temel bir eğitim programının parçası olarak geliştirilen bir konsepttir.
Bununla birlikte, 1993 yılından bu yana havacılık endüstrisinin sadece uçak bakımı değil, tüm alanları Dirty Dozen'i işletmelerinde, organizasyonlarında ve işyerlerinde insan hatalarına açık tartışmalara yararlı bir giriş olarak buldu. Pilotlar, yer ekibi, ramp çalışanları, hava trafik kontrolörleri ve kabin ekibine Dirty Dozen listeleri bulmak mümkün olabilir.
Peki nedir bu dirty dozen?
Havacılıkla ilgili birçok dokümanda dirty dozen listesi yer almaktadır ve bu liste temel olarak kabul edilir. Listenin öncelik sırası yoktur.
1. İletişim eksikliği 5. Rahatlık 9. Bilginin eksikliği
2. Dikkat dağıtma 6. Ekip çalışmasının eksikliği 10. Yorgunluk
3. Kaynakların yetersizliği 7. Baskı 11. Güven eksikliği
4. Stres 8. Farkındalığın olmaması 12. Normlar
Bu maddeleri kısaca özetlemek gerekirse;
1. İletişim Eksikliği (Lack of Communication)Bir çok işte olduğu gibi Uçak Bakımında da iletişim olmazsa olmaz bir bileşendir. Yazılı, sözlü ve bazen de işaret diliyle sağlanan iletişimin sağlıklı olması hayati önem taşımaktadır. Bakım personeli birbirini, bakım personeli pilotu, doğru anlamak ve gerekiyorsa aktarmakla yükümlüdür. Yanlış yazılan bir harf, yanlış yapılan bir işaret telafisi mümkün olmayan sonuçlar doğurabilir.
2.Dikkat Dağılması (Distraction)
Dikkat dağıldığı zaman kişi bulunduğu ortamdan bir anlık soyutlananilir. Yani yaşadığı bir olay ailevi bir sorun vs. kişiyi başka bir ortama sürükler ve o esnada yapılan iş üzerinde bazı adımlar atlanabilir. Bunun önüne geçmenin en etkili yolu doküman üzerinde işaretlemeler yaparak çalışmaktır. Ayrıca dikkatin dağıldığı adım hatırlanıyorsa 3 adım gerisine giderek işi devam ettirmek de sağlıklı bir yöntemdir.
3. Kaynak Yetersizliği
işin düzenli bir şekilde yapılabilmesi için Tüm parçalar mevcut değilse, havacılık personelinin kullandığı kaynaklar eski veya uygun olmayan parçaları kullanması bu maddeyi açıklayabilir. Görevler ne olursa olsun, kaynaklar arasında personel, zaman, veri, araçlar, beceri, deneyim ve bilgi vb. Yer alır. Bu kaynaklardan herhangi birinin eksikliği kişinin bir görevi tamamlama becerisine müdahale edebilir. Destek de dahil olmak üzere mevcut kaynakların düşük kalitede veya görev için yetersiz kalması da söz konusudur.
Uygun kaynaklar bulunduğunda görevi daha etkin, doğru ve verimli bir şekilde tamamlayacağımız daha büyük bir ihtimaldir. Bu nedenle, kaynakların edinilmesi, depolanması ve bulunması için planlama önemlidir. Ayrıca mevcut kaynakların düzgün bir şekilde muhafaza edilmesi gerekmektedir.
4. Stress
Birçok stres türü vardır. Havacılıkta tipik olarak akut ve kronik olmak üzere iki farklı türü vardır. Akut stres, duyularımıza, zihinsel işleme tabiata ve fiziksel bedenimize yönelik gerçek zamanlı taleplerden kaynaklanır; örneğin acil durumlarla uğraşmak ya da yetersiz kaynaklarla zamanla baskı yapmak gibi. Kronik stres birikir ve aile ilişkileri, maliye, hastalık, ölüm, boşanma veya piyangoyu bile kazanma gibi yaşam talepleriyle fizyolojiye uzun vadeli taleplerin sonucunda ortaya çıkar. Bu kalıcı ve uzun vadeli yaşam olaylarından stres çektiğimiz zaman, taleplere tepki barajımız ve iş yerindeki baskıyı azaltabiliriz. Dolayısıyla, işyerinde aşırı sıklıkla, aşırı sıklıkla ve kolayca aşırı tepki gösterebiliriz.
5. Rahatlık (Complacency)Bilgi ve tecrübe kazandıkça, aşırı rahatlık hissi ve tehlikeli bir kendine güven duygusu oluşabilir. Gamsızlık, halinden memnuniyet (‘şişman-budala-mutlu’) ve 'adam sendecilik', farkındalığın kaybolmasına neden olur. Sürekli tekrarlanan rutin işlerde bazı kontroller gözden kaçırılabilir, dikkate alınmaz ya da atlanabilir; çünkü o iş daha önce hatasız bir şekilde defalarca tekrarlanmıştır. İnsanın “görmeyi umduğu şeyi görme” eğilimi vardır. Bu süreçte çok önemli sinyaller gözden kaçabilir. Arızanın / problemin farkedilmemesi ve düzeltilmemesi, kaza ya da olayın gizli nedeni olabilir. Bir teknisyen ya da pilot, kendini check-list gibi bir kaynağa dayalı olmadan iş yaparken bulursa; bu, rahatlığa girişin bir işaretidir.
6.Ekip Çalışması Eksikliği (Lack of Teamwork)Uçak bakımı en az iki kişiyle yapılması gereken bir iştir. Bu sebeple ekibin uyumlu ve bir birini tanıyan kişilerden oluşması ve sürekli konuşarak çalışılması olumsuz durumların önüne geçecektir. Hergün farklı biriyle çalışan bir personel emniyet açısından risk taşır ve güven duygusu oluşmaz, yalnız çalışmakla bu şekilde çalışmak arasında fark yoktur. Bu sebeple ekipler belirlenirken dikkatli davranılması kişilerin performansının işi ve işin de şirketi etkilediği gözardı edilmemelidir.
7. Baskı
Dinamik bir ortamda çalışırken baskı beklenebilir. Bununla birlikte, bir süreyi karşılama yönündeki baskı, görevleri doğru bir şekilde tamamlama kabiliyetimize müdahale ederse, o zaman çok fazla şey oldu. Baskının miktarı Kalitenin eski argümanıdır; Havacılıkta bilerek işimizin kalitesini düşürmemeliyiz. Baskı kaynakları yetersizliği, özellikle de zamanla oluşturulabilir; ve bir durumla baş etmede de kendi yetersizliğimizden kaynaklanıyor. Şirketin, müşterilerin ve hatta meslektaşlarımızın doğrudan veya dolaylı baskı altında kalabiliriz. Bununla birlikte, baskının en yaygın kaynaklarından biri kendimizdir. Yüzümüzü kurtarmaya çalışarak ve sahip olmadığımız süper güçleri teşvik ederek baş edebileceğimizden daha fazla iş, özellikle de diğer insanların sorunları ile kendimize baskı uyguluyoruz. Bu zavallı yargılar, çoğunlukla, bizden beklenen şey hakkında varsayımlar yapmaktan kaynaklanır.
8. Farkındalığın oluşması
Farkındalık eksikliği stres, yorgunluk, basınç ve oyalama gibi diğer insan faktörlerinden de kaynaklanabilir.
Kariyerimiz boyunca, özellikle birlikte çalıştığımız kişilerin rolleri ve sorumlulukları ve daha geniş Takım'daki kendi yerimiz hakkında deneyim kazandırmak önemlidir. Öngörümüzün geliştirilmesi, eylemlerimizin diğerleri üzerinde olabilecek etkileri önceden önlemede gereklidir. Bu, profesyonelliğin bir tutumudur ve sürekli sorgulamayı içerir "eğer ...?" Başkalarını çalışmalarımızı kontrol etmemizi ve kararlarımıza itiraz etmesini istemek, ilgili deneyimi kazanmak ve farkındalığımızı arttırmak için yararlıdır. Dikkat, durumsal farkındalıkla yakından ilgilidir ve tarama, çift yönlü iletişim ve kontrol listelerinin kullanımı gibi işyeri usulleri uyanıklığı korumaya yardımcı olacaktır.
9.Bilgi Eksikliği (Lack of Knowledge)Teknolojinin hızlı gelişimi bilginin önemini tekrar ön plana çıkarmıştır. Bu sebeple bakım personeline sürekli güncel ve farkındalık sağlayacak eğitimler verilmeli ve bilgileri, bilgiye ulaştıkları kaynakları canlı tutulmalıdır. Personel de yaptığı iş ile ilgili bilgileri takip etmeli ve üreticinin dokümanlarını gelen revizyonları sık sık okumalıdır. Herhangi bir yetkili insan faktörü eğitmeni, görevi doğru bir şekilde tamamlayacak bilgi birikiminiz olmadığında "bilgi eksikliği" olduğunu söyleyecektir. Birçok yeni çalışan, "Bilgi Yetersizliği" ya da deneyim eksikliği dediğimiz şeye sahiptir.
10.Aşırı Yorgunluk (Fatigue)Kazayla sonuçlanan bir çok bakım hatasında aşırı yorgunluğun da rolü vardır. Yorgunluk zihinsel ya da fiziksel olabileceği gibi, duygusal yorgunluk şeklinde de olabilir. Bir kişi aşırı yorgun olduğunda zihinsel yetenekler, karar verme, reaksiyon süresi, koordinasyon, hız, kuvvet ve denge bozulur. Aşırı yorgunluk, dikkati göreve odaklama ve sürdürme kabiliyetini düşürür; kısa süreli bellek problemlerine de yol açabilir. Sonuçta hatalarda artışa, yargılama becerisinde düşüşe, karar vermede zayıflığa ve hatta hiç karar verememeye sebep olabilir.
Uykusuzluk, alkol etkisi, ağır bir fazla mesai ardından tekrar işe gelme gibi durumlar yorgunluğa yol açmaktadır. Bunun önüne geçmek için çalışma kanunu dahi kısıtlamalar koymuştur.
11. Güven eksikliği
Endişelerimizi ifade edemeyen ve başkalarının endişelerini ifade etmelerine izin vermemek, etkisiz iletişimler yaratır ve ekip çalışmasına zarar verir. Saldırıya müsaade etmeyen ekip üyeleri, bunun yanlış ve tehlikeli olduğuna inandıkları zaman bile, çoğunluk kararıyla gitmek zorunda kalabilirler.
Atılganlık, duygu, düşünce, endişe, inanç ve ihtiyaçları olumlu ve verimli bir şekilde ifade etmemizi sağlayan bir iletişim ve davranış tarzıdır. Iddialı olduğumuz zaman, başkalarının kendilerini tehdit altında hissetmeden, zayıf düşürdüklerini ya da yüzümüzü kaybettiğimizi söylemelerine davet ediyoruz ve davet ediyoruz. Birinin aklı başında konuşmak saldırganlıkla karıştırılmamalıdır. Doğrudan, ancak dürüstçe ve uygun şekilde iletişim kurmakla ilgilidir; başkalarının görüş ve ihtiyaçlarına saygı göstermek, ancak kendi standartlarımızdan ödün vermemek.
12. Normlar
İşyeri uygulamaları zaman içinde, tecrübe yoluyla ve genellikle belirli bir işyeri kültürünün etkisi altında gelişir. Bu uygulamalar hem iyi hem kötü, güvenli ve güvensiz olabilir; "burada işimizi yapma şeklimiz" olarak adlandırılır ve Normlar olurlar. Maalesef bu tür uygulamalar kurallara, usullere ve talimatlara aykırı yazılı olmayan kuralları veya davranışları takip etmektedir. Bu Normlar daha sonra akran baskısı ve alışkanlık gücü ile uygulanabilir. Pek çok Normun tüm koşulları karşılamak için tasarlanmadığını ve bu nedenle olası tehditlere karşı yeterince test edilmediğini anlamanız önemlidir.
Kurallar ve prosedürler tasarlanmış ve test edilmiş olmalı ve bu nedenle sıkı bir şekilde uygulanmalı ve izlenmelidir. İşçilerin bir prosedürden sapma veya onun etrafında çalışma baskısı hissettikleri yerlerde, bu bilgi prosedürü gözden geçirmek ve gerekirse değiştirilebilmek için geri beslenmelidir. Girişkenliğin geliştirilmesi, çalışanların güvensiz Normlar hakkındaki endişelerini, akran baskılarına rağmen ifade etmelerini sağlayabilir.
Bununla birlikte, 1993 yılından bu yana havacılık endüstrisinin sadece uçak bakımı değil, tüm alanları Dirty Dozen'i işletmelerinde, organizasyonlarında ve işyerlerinde insan hatalarına açık tartışmalara yararlı bir giriş olarak buldu. Pilotlar, yer ekibi, ramp çalışanları, hava trafik kontrolörleri ve kabin ekibine Dirty Dozen listeleri bulmak mümkün olabilir.
Peki nedir bu dirty dozen?
Havacılıkla ilgili birçok dokümanda dirty dozen listesi yer almaktadır ve bu liste temel olarak kabul edilir. Listenin öncelik sırası yoktur.
1. İletişim eksikliği 5. Rahatlık 9. Bilginin eksikliği
2. Dikkat dağıtma 6. Ekip çalışmasının eksikliği 10. Yorgunluk
3. Kaynakların yetersizliği 7. Baskı 11. Güven eksikliği
4. Stres 8. Farkındalığın olmaması 12. Normlar
Bu maddeleri kısaca özetlemek gerekirse;
1. İletişim Eksikliği (Lack of Communication)Bir çok işte olduğu gibi Uçak Bakımında da iletişim olmazsa olmaz bir bileşendir. Yazılı, sözlü ve bazen de işaret diliyle sağlanan iletişimin sağlıklı olması hayati önem taşımaktadır. Bakım personeli birbirini, bakım personeli pilotu, doğru anlamak ve gerekiyorsa aktarmakla yükümlüdür. Yanlış yazılan bir harf, yanlış yapılan bir işaret telafisi mümkün olmayan sonuçlar doğurabilir.
2.Dikkat Dağılması (Distraction)
Dikkat dağıldığı zaman kişi bulunduğu ortamdan bir anlık soyutlananilir. Yani yaşadığı bir olay ailevi bir sorun vs. kişiyi başka bir ortama sürükler ve o esnada yapılan iş üzerinde bazı adımlar atlanabilir. Bunun önüne geçmenin en etkili yolu doküman üzerinde işaretlemeler yaparak çalışmaktır. Ayrıca dikkatin dağıldığı adım hatırlanıyorsa 3 adım gerisine giderek işi devam ettirmek de sağlıklı bir yöntemdir.
3. Kaynak Yetersizliği
işin düzenli bir şekilde yapılabilmesi için Tüm parçalar mevcut değilse, havacılık personelinin kullandığı kaynaklar eski veya uygun olmayan parçaları kullanması bu maddeyi açıklayabilir. Görevler ne olursa olsun, kaynaklar arasında personel, zaman, veri, araçlar, beceri, deneyim ve bilgi vb. Yer alır. Bu kaynaklardan herhangi birinin eksikliği kişinin bir görevi tamamlama becerisine müdahale edebilir. Destek de dahil olmak üzere mevcut kaynakların düşük kalitede veya görev için yetersiz kalması da söz konusudur.
Uygun kaynaklar bulunduğunda görevi daha etkin, doğru ve verimli bir şekilde tamamlayacağımız daha büyük bir ihtimaldir. Bu nedenle, kaynakların edinilmesi, depolanması ve bulunması için planlama önemlidir. Ayrıca mevcut kaynakların düzgün bir şekilde muhafaza edilmesi gerekmektedir.
4. Stress
Birçok stres türü vardır. Havacılıkta tipik olarak akut ve kronik olmak üzere iki farklı türü vardır. Akut stres, duyularımıza, zihinsel işleme tabiata ve fiziksel bedenimize yönelik gerçek zamanlı taleplerden kaynaklanır; örneğin acil durumlarla uğraşmak ya da yetersiz kaynaklarla zamanla baskı yapmak gibi. Kronik stres birikir ve aile ilişkileri, maliye, hastalık, ölüm, boşanma veya piyangoyu bile kazanma gibi yaşam talepleriyle fizyolojiye uzun vadeli taleplerin sonucunda ortaya çıkar. Bu kalıcı ve uzun vadeli yaşam olaylarından stres çektiğimiz zaman, taleplere tepki barajımız ve iş yerindeki baskıyı azaltabiliriz. Dolayısıyla, işyerinde aşırı sıklıkla, aşırı sıklıkla ve kolayca aşırı tepki gösterebiliriz.
5. Rahatlık (Complacency)Bilgi ve tecrübe kazandıkça, aşırı rahatlık hissi ve tehlikeli bir kendine güven duygusu oluşabilir. Gamsızlık, halinden memnuniyet (‘şişman-budala-mutlu’) ve 'adam sendecilik', farkındalığın kaybolmasına neden olur. Sürekli tekrarlanan rutin işlerde bazı kontroller gözden kaçırılabilir, dikkate alınmaz ya da atlanabilir; çünkü o iş daha önce hatasız bir şekilde defalarca tekrarlanmıştır. İnsanın “görmeyi umduğu şeyi görme” eğilimi vardır. Bu süreçte çok önemli sinyaller gözden kaçabilir. Arızanın / problemin farkedilmemesi ve düzeltilmemesi, kaza ya da olayın gizli nedeni olabilir. Bir teknisyen ya da pilot, kendini check-list gibi bir kaynağa dayalı olmadan iş yaparken bulursa; bu, rahatlığa girişin bir işaretidir.
6.Ekip Çalışması Eksikliği (Lack of Teamwork)Uçak bakımı en az iki kişiyle yapılması gereken bir iştir. Bu sebeple ekibin uyumlu ve bir birini tanıyan kişilerden oluşması ve sürekli konuşarak çalışılması olumsuz durumların önüne geçecektir. Hergün farklı biriyle çalışan bir personel emniyet açısından risk taşır ve güven duygusu oluşmaz, yalnız çalışmakla bu şekilde çalışmak arasında fark yoktur. Bu sebeple ekipler belirlenirken dikkatli davranılması kişilerin performansının işi ve işin de şirketi etkilediği gözardı edilmemelidir.
7. Baskı
Dinamik bir ortamda çalışırken baskı beklenebilir. Bununla birlikte, bir süreyi karşılama yönündeki baskı, görevleri doğru bir şekilde tamamlama kabiliyetimize müdahale ederse, o zaman çok fazla şey oldu. Baskının miktarı Kalitenin eski argümanıdır; Havacılıkta bilerek işimizin kalitesini düşürmemeliyiz. Baskı kaynakları yetersizliği, özellikle de zamanla oluşturulabilir; ve bir durumla baş etmede de kendi yetersizliğimizden kaynaklanıyor. Şirketin, müşterilerin ve hatta meslektaşlarımızın doğrudan veya dolaylı baskı altında kalabiliriz. Bununla birlikte, baskının en yaygın kaynaklarından biri kendimizdir. Yüzümüzü kurtarmaya çalışarak ve sahip olmadığımız süper güçleri teşvik ederek baş edebileceğimizden daha fazla iş, özellikle de diğer insanların sorunları ile kendimize baskı uyguluyoruz. Bu zavallı yargılar, çoğunlukla, bizden beklenen şey hakkında varsayımlar yapmaktan kaynaklanır.
8. Farkındalığın oluşması
Farkındalık eksikliği stres, yorgunluk, basınç ve oyalama gibi diğer insan faktörlerinden de kaynaklanabilir.
Kariyerimiz boyunca, özellikle birlikte çalıştığımız kişilerin rolleri ve sorumlulukları ve daha geniş Takım'daki kendi yerimiz hakkında deneyim kazandırmak önemlidir. Öngörümüzün geliştirilmesi, eylemlerimizin diğerleri üzerinde olabilecek etkileri önceden önlemede gereklidir. Bu, profesyonelliğin bir tutumudur ve sürekli sorgulamayı içerir "eğer ...?" Başkalarını çalışmalarımızı kontrol etmemizi ve kararlarımıza itiraz etmesini istemek, ilgili deneyimi kazanmak ve farkındalığımızı arttırmak için yararlıdır. Dikkat, durumsal farkındalıkla yakından ilgilidir ve tarama, çift yönlü iletişim ve kontrol listelerinin kullanımı gibi işyeri usulleri uyanıklığı korumaya yardımcı olacaktır.
9.Bilgi Eksikliği (Lack of Knowledge)Teknolojinin hızlı gelişimi bilginin önemini tekrar ön plana çıkarmıştır. Bu sebeple bakım personeline sürekli güncel ve farkındalık sağlayacak eğitimler verilmeli ve bilgileri, bilgiye ulaştıkları kaynakları canlı tutulmalıdır. Personel de yaptığı iş ile ilgili bilgileri takip etmeli ve üreticinin dokümanlarını gelen revizyonları sık sık okumalıdır. Herhangi bir yetkili insan faktörü eğitmeni, görevi doğru bir şekilde tamamlayacak bilgi birikiminiz olmadığında "bilgi eksikliği" olduğunu söyleyecektir. Birçok yeni çalışan, "Bilgi Yetersizliği" ya da deneyim eksikliği dediğimiz şeye sahiptir.
10.Aşırı Yorgunluk (Fatigue)Kazayla sonuçlanan bir çok bakım hatasında aşırı yorgunluğun da rolü vardır. Yorgunluk zihinsel ya da fiziksel olabileceği gibi, duygusal yorgunluk şeklinde de olabilir. Bir kişi aşırı yorgun olduğunda zihinsel yetenekler, karar verme, reaksiyon süresi, koordinasyon, hız, kuvvet ve denge bozulur. Aşırı yorgunluk, dikkati göreve odaklama ve sürdürme kabiliyetini düşürür; kısa süreli bellek problemlerine de yol açabilir. Sonuçta hatalarda artışa, yargılama becerisinde düşüşe, karar vermede zayıflığa ve hatta hiç karar verememeye sebep olabilir.
Uykusuzluk, alkol etkisi, ağır bir fazla mesai ardından tekrar işe gelme gibi durumlar yorgunluğa yol açmaktadır. Bunun önüne geçmek için çalışma kanunu dahi kısıtlamalar koymuştur.
11. Güven eksikliği
Endişelerimizi ifade edemeyen ve başkalarının endişelerini ifade etmelerine izin vermemek, etkisiz iletişimler yaratır ve ekip çalışmasına zarar verir. Saldırıya müsaade etmeyen ekip üyeleri, bunun yanlış ve tehlikeli olduğuna inandıkları zaman bile, çoğunluk kararıyla gitmek zorunda kalabilirler.
Atılganlık, duygu, düşünce, endişe, inanç ve ihtiyaçları olumlu ve verimli bir şekilde ifade etmemizi sağlayan bir iletişim ve davranış tarzıdır. Iddialı olduğumuz zaman, başkalarının kendilerini tehdit altında hissetmeden, zayıf düşürdüklerini ya da yüzümüzü kaybettiğimizi söylemelerine davet ediyoruz ve davet ediyoruz. Birinin aklı başında konuşmak saldırganlıkla karıştırılmamalıdır. Doğrudan, ancak dürüstçe ve uygun şekilde iletişim kurmakla ilgilidir; başkalarının görüş ve ihtiyaçlarına saygı göstermek, ancak kendi standartlarımızdan ödün vermemek.
12. Normlar
İşyeri uygulamaları zaman içinde, tecrübe yoluyla ve genellikle belirli bir işyeri kültürünün etkisi altında gelişir. Bu uygulamalar hem iyi hem kötü, güvenli ve güvensiz olabilir; "burada işimizi yapma şeklimiz" olarak adlandırılır ve Normlar olurlar. Maalesef bu tür uygulamalar kurallara, usullere ve talimatlara aykırı yazılı olmayan kuralları veya davranışları takip etmektedir. Bu Normlar daha sonra akran baskısı ve alışkanlık gücü ile uygulanabilir. Pek çok Normun tüm koşulları karşılamak için tasarlanmadığını ve bu nedenle olası tehditlere karşı yeterince test edilmediğini anlamanız önemlidir.
Kurallar ve prosedürler tasarlanmış ve test edilmiş olmalı ve bu nedenle sıkı bir şekilde uygulanmalı ve izlenmelidir. İşçilerin bir prosedürden sapma veya onun etrafında çalışma baskısı hissettikleri yerlerde, bu bilgi prosedürü gözden geçirmek ve gerekirse değiştirilebilmek için geri beslenmelidir. Girişkenliğin geliştirilmesi, çalışanların güvensiz Normlar hakkındaki endişelerini, akran baskılarına rağmen ifade etmelerini sağlayabilir.